|
بخشی از نامه ی نیما یوشیج به صادق هدایت |
|
هنگام خواندن بعضی از قسمتهای نامه ی نیما به هدایت ، بدون مبالغه احساس سرما کردم . روا دیدم ، دیگران هم این نامه ، این تلخنامه ، را بخوانند . شاید گوشه ای از تصورات نیما ، از نازک آرای تن ساق گلش به نظر آید . بیشتر این نامه به نقد آثار هدایت می پردازد که من آن قسمتها را حذف کردم . شاید در فرصتی دیگر به آنها هم بپردازم .
زمستان ۱۳۱۵ به صادق هدایت دوست عزیزم چند تا کتابی را که توسط علوی فرستاده بودید ، خواندم . شما فقط یک اشتباه ، خطای بزرگ مرتکب شده اید . این قبیل کتاب ها مثل ( چمدان ) *و ( وغ وغ ساهاب ) به اندازه ی فهم و شعور ملت ما نیست . این دوره که به ما می گویند ابنای آن هستیم از خیلی جهات که اساس آن مربوط به شرایط اقتصادی و مادی است ، فاقد این مزیت است . در صنعت نمی توان آن را یک دوره ی موافق تشخیص داد . شما با نوولها ** که انسان میل می کند تمام آنها را بخواند ، برای مرده ها ، بی همه چیزها روی قبرستان چیزهایی راجع به زندگی و همه چیز ساخته اید ... . من خودم در طهران که هستم می بینم کدام امیدها به فاصله ی کم باید محدود شده باشند . روز به روز یک چیز خاموش می شود و به این جهت اظهار نظر در خصوص نوولهای شما می کنم . این کار خیلی زود است . فقط برای خود ما می تواند بی معنی نباشد . .... دوست عزیزم ! در مورد آثار شما ، مخصوصا موضوع افکار آثار شما گفتنی زیاد است . اما من آن را می گذارم برای بعد . کاری را که تو در نثر انجام دادی من در نظم کلمات خشن انجام داده ام که به نتیجه ی زحمت آنها را رام کرده ام . اما در این کار من مخالفت زیاد است ، زیرا دیوار پوسیده هنوز جلوی راه است و سوسکها بالا می روند و ضجه می کشند و مثل ( واشریعتا) و ( واوزنا ) می زنند . بالاخره کار من هنوز نمودی نخواهد داشت و تا مرگ من هم نمودی نخواهد داشت . این کاری است که برای آن تمام عمرم را گذاشته ام بی خبر از اینکه دیگران چند ساعت را به مصرف رسانیده دیواری که من در تمام عمرم ساخته ام ، در یک ساعت بهم زده و معلوم نیست چه جور باید ساخت و روزی ساخته ی نحس آنها باید خراب شده به همین دیوار برگردند . من مطلب را در همین جا تمام می کنم و آرزوی موفقیت آن دوست عزیز را دارم . دوست شما نیما یوشیج * داستانی از بزرگ علوی ** داستان ها .................................................................... برگرفته از : نامه های نیما یوشیج : به کوشش سیروس طاهباز
|
این نگهبان سکوت
شمع جمعیت تنهایی
راهب معبد خاموشی ها
حاجب در گه نومیدی
سالک راه فراموشی ها
چشم به راه پیامی ٬ پیکی
گرمی بازوی مهری نیست
خفته در سردی آغوش پر آرامش یاس
که نه بیدار شود از نفس گرم امید
سر نهاده است به بالین شبی
که فریبش ندهد عشوه ی خونین سحر
ای پرستو ٬ برگرد!
(ای پرستو که پیام آور فروردینی)
بگریز از من٬ از من بگریز!
باغ پژمرده ی پامال زمستان ها
چشم به راه بهاری نیست
گرد آشوب گر این صحرا
گرد بادی است سیه
گرد سواری نیست...
دکتر علی شریعتی
بخش نخست که هویت فرهنگی است خواه ناخواه پدید می‌آید، چونکه بودنش طبیعی و
برای زندگی اجتماعی لازم است. نکته‌ی شایان توجه جهانبینی و سیستم
ارزش‌گذاری است که میتواند هویت فرهنگی را، چه در درون خود و چه در برخورد با
سیستم‌های دیگر سازنده و یا ویرانگر سازد.
این پیشگفتار ما را به چنین برآیندی میرساند که “سیستم باوری” سازنده و
فراگیر آن است که همگانی و جهان‌مدار باشد، یعنی زیربنایی و بنیادین،
آگاه‌کننده و آورنده‌ی آرامش برای انسان بدون مطرح کردن رنگ، مذهب، زبان،
جنسیت و عقیده‌ی سیاسی باشد. اگر هویت فرهنگی از چنین نظام ارزشی والایی
برخوردار نباشد، به ضد ارزش سقوط میکند که ویرانگر است.
سرانجام آنچه ناشی از اراده و گزینش آزاد انسان و از روی احساس مسئولیت و
آگاهی نباشد و با خشک‌باوری (دگماتیک)، چه به شکل “فرمان‌های خدایی” چه
بگونه‌ی “دین اول و آخر” یا “پیامبر اول و آخر” یا “سرزمین مقدس” یا “نژاد
برتر” یا “زبان برتر” و “زبان خدایی” و غیره، ضد ارزش بوده و ویرانگر خواهد
بود، مگر آنکه همه‌ی انسان‌های دنیای پهناور از یک نژاد، یک زبان، یک دین، یک
پیامبر، یک خدا و یک سرزمین مقدس بشوند!! آیا چنین چیزی شدنی و اصولا" امکان
پذیر است؟؟ و یا اگر هست دلخواه و ایده‌آل همه است؟ به راستی تا چه اندازه
انسانها باید در این راه فدا و کشته شوند تا انسان از نگاه گروهی خشک فکر
“خوشبخت” گردد!؟
برای دادن پاسخ درست و منطقی به این پرسش باید که نخست تعریفی از “دین” و
“سیاست” به دست داد تا بر اساس آن بتوان پاسخی برای این پرسش یافت.
دین: اگر دین را بطور کلی “راه و روش زندگی” و یا “جهانبینی” بدانیم، چه به
شکل “خدامرکز” و چه “انسان‌مرکز” و یا هر “مرکز” دیگر، آنگاه تمامی اندیشه و
گفتار و کردار هر کس بر اساس دین یا جهان‌بینی‌اش شکل میگیرد تا آنجا که هر
چیزی، از جمله کارهای زندگانی او بر پایه‌ی آن انجام می‌یابند.با این حساب در
میدان فراخناک زندگی، کار سیاسی، اجتماعی، دولتی و هر کار و کوشش دیگری جای
میگیرد.
سیاست و کار سیاسی:
الف ـ سیاست به معنای “تدبیر” یا “چاره اندیشی” و یا پیداکردن بهترین شیوه‌ی
حل مسائل با توجه به شرایط میباشد.
اگر گفته شده که “انسان جانوری سیاسی است” (ارسطو، سده‌ی چهارم پیش از میلاد)
بدین مفهوم است که انسان تنها جانداری است که در برابر رویدادها تواناییِ
ژرف‌نگری و تشخیص راه‌حل‌های گوناگون را دارد. بنا بر تعریف بالا، اندازه و
چگونگیِ این توانایی به گونه‌ای به دین و جهانبینی فرد پیوند پیدا میکند.
ب ـ سیاست به معنای عام آن یعنی اندیشه و گفتار و کردار در راستای بدست آوردن
موقعیت و شرایطی برای تأثیر بر یک جامعه از بالای هرم آن، در چهارچوب فردی و
یا سازمانی میباشد.
بر اساس چنین تعریفی شاید “دولت“ و یا از آنهم گویاتر “قدرت حاکمه” واژه‌هایی
بهتر برای رساندنِ مفهوم باشند.
پ ـ سیاست در رخت و پوششِ بازی سیاسی یعنی تظاهرات به راه‌انداختن و دادن
شعارهای “مرگ بر…” و “زنده باد …” و غیره
ت ـ کار سیاسی، به مفهوم درست آن در پیوند با مورد “ب”، یعنی سیاست به معنای
قدرت حاکمه تعریف میشود که هدف از آن رسیدن به شرایط و موقعیتی در جامعه است
که بتوان از بالا برآن تأثیر گذاشت.
گفتیم که دین هر کسی یعنی جهانبینی او، جایگاه او را در برابر کارهای
اجتماعی روشن میکند. اگر سیاست را به چم “تدبیر” یا “چاره‌اندیشی“ بگیریم، هر
انسانی با هر دینی، بگونه‌ای چاره‌اندیش است! پس دین از “چاره‌اندیشی” جدا
نیست، یعنی چاره‌اندیشی با انسان و در نهاد او است.
اما چگونگیِ جدایی دین از قدرت حاکمه مقوله‌ی دیگری است که بازمی‌گردد به
تعریف و مفهوم هر دین و شیوه‌های اندیشه و گفتار و کردار دارندگان آن بر
پایه‌ی آن جهانبینی که خوب و بد و یا درست و نادرست بودن آن بازمی‌گردد به
نتایج سازنده و یا ویرانگری که این شیوه‌های رفتاری برای هر اجتماعی دارد.پس
باید باز هم “دین” را بیشتر بشکافیم تا چگونگی این رابطه را دریابیم. در واقع
باید ببینیم که هدف واقعی هر دین چیست.
اگر به دین‌های موجود در سطح جهان نگاهی بیندازیم می‌بینیم که چگونه در برخی
ویژگی‌ها همسانی دارند و در برخی جدایی. همسانیِ دین‌های “خدامرکز” را شاید
بتوان در یک واژه کوتاه کرد: “تمامیت‌خواهی” (بخوانیم “قدرت‌طلبی”)، قدرتی که
به ظاهر از سوی خداست و به اصطلاح “خدایی” است.
تعبیر و کاربرد و سودجویی از چنین قدرت خدایی در دست انسان‌هایی است که خود
را وامدار و نماینده‌ی کامل و مختارِ زمینیِ چنین خدایی میدانند! آیا تا کنون
چنین قدرت خدایی که در دست خدایان زمینی بوده است در راستای خوشبختی خاندان
انسانی به کار برده شده است؟
آیا خوشبختی انسان ضمانت شده است و یا خوشبختی، خودکامگی و جاه‌طلبی‌های فرد
یا افراد و فرقه ای محدودی؟ پاسخ را در تاریخ و کوچه پس‌کوچه‌های جامعه‌ی
بشری باید یافت.
پیامد آنچه که این قدرت‌های فردی و به ظاهر برخاسته از یگانه قدرت جهانی
“خداوند” بر سر نوع بشر آورده‌اند، اغلب جز ویرانی، کشتار و خفقان چیز دیگری
نبوده است! تاریخ گواه دادگری است!
همسانیِ دیگر این ادیان که نمیتوان آن را به هیچ روی نادیده گرفت ایجاد جدایی
میان پیروان یکی با دیگری و حتا برخورد و جنگ و “دیگرکشی” به بهانه‌ی دین و
مذهب بوده است. اگرچه تلاش‌هایی از سوی رهبران دین‌ها میشود تا میان خود آشتی
برقرار نمایند (سمینارهای رنگارنگ، چون تذیبون همین همایش...)اما
“تمامیت‌خواهی” سبب میشود که در واقعیت چشم دیدن رقیب را نداشته باشند و یا
به دلیلِ خود را “دین آخر” یا “نژاد برگزیده” دانستن و یا به هر بهانه و
باوری از این دست، سبب میشود تا در جایی باز آتش دشمنی زبانه بکشد و کار را
به نابودی یکدیگر بکشاند. البته خوب میدانیم که در تمامی این موارد نیز “دین”
یک بهانه است و “قدرت‌طلبی” دلیل زیربنایی و مایه‌ی اصلی و همیشگی است.پس
براستی باید پدیده‌ی “قدرت‌طلبی” را واشکافت و دید که بهترین شیوه‌ی برخورد
سازنده با این ویژگی چیست؟
قدرت‌طلبی = برتری جویی = زورگویی
قدرت، یک واژهی تازی است که برابر آن را در زبان پارسی نیرو و توان است که به
گوش، راست و درست می‌نشیند و بار مثبت دارد و “ارزش” است، اما زمانی که با
پسوند “طلب” (صفت فاعلی) یا “طلبی” (حاصل مصدر) تازی درمی‌آمیزد (قدرت‌طلب ـ
قدرت‌طلبی) بار منفی میگیرد و بوی تند و تیز زور و زورگویی به مشام میرساند و
“ضد ارزش” میشود.
نیروخواهی، نیرومندی، نیرودهی، توان‌بخشی، توان‌خواهی … ارزش‌های نیک و مثبت
بوده و به مفهوم خواستن نیرو و توان برای انجام کاری سازنده و مثبت می‌باشند
درحالی که “زورگویی” و “قدرت‌طلبی” به مفهوم خواستن قدرت برای زیرپا گذاشتن
حق و حقوق دیگران است.یکی از ویژگی‌های رستاخیز و جنبش فکری ـ فرهنگی ـ
اجتماعی اشو زرتشت تبدیل ضدارزش‌ها به ارزش‌ها بود. او نیرو و قدرت را از
“زور” گرفت و در “راستی” و “خوبی” گذاشت(همازوربیم،همازورهما اشوبیم).در
فرهنگ ایرانی چنین میراث پرغنا، نیک و مثبت شناخته شده و داشتن و پرداختن به
آن سفارش شده است:
ز نیرو بود مرد را راستی ز سستی کژی زاید و کاست
و از سویی نیرو در راستی و جزوی از آن است. (خشترا)
از سفر دور و دراز مقدمه‌چینی بازگردیم و به برآیند آنچه که دستیابیِ “دین”
به “دولت” است نگاهی شایان بیندازیم:
آنگاه که گفته میشود “دین” به “دولت” دست مییابد یعنی که یک “دستگاه دینی”،
یعنی “روحانیت” یا “دین‌مداران” به ابزار قدرت دولتی یا حکومتی دست بیابند.
از آنجا که فرض بر “قدرت‌طلب” بودن و “تمامیت‌خواه” بودن دین است نتیجه‌ای جز
فاجعه‌ای زیان‌بار برای جامعه‌ی بشری و محیط طبیعی نخواهد داشت.در اینجا شاید
پرسشی پیش آید: پس دینی که “قدرت‌طلب” نباشد آیا شایسته است که به ابزار
حکومت دست یابد؟
پاسخ منطقی به این پرسش منطقی میتواند این باشد که: “اصولا دینی که قدرت‌طلب
نباشد نیازی برای دست یافتن به قدرت دولتی و حکومتی ندارد!”از سوی دیگر آن
انسان‌هایی که دولت و حکومت را در هر سیستمی تشکیل میدهند باید آزاد باشند که
هر دینی که می‌خواهند داشته باشند و یا حتا نداشته باشند با این شرط که
دولتمردان اجازه‌ی آن را نداشته باشند که دین‌شان را نیز بر صندلی تصمیم‌گیری
و اجرایی جای دهند.آنچه که میباید در مرکز قرار گیرد “شایستگی و خردوری” است
تا سازندگی جهان ضمانت شده،. مردم از امنیت معنوی و مادی برخوردار گشته و به
اندیشه‌ی “بنی آدم اعضای یکدیگرند” میدان کردار بخشیده شود.
پس از همین دیدگاه شایسته و درست آن است که در قانون اساسی کشورهای دموکراتیک
جهان این امر مهم و حیاتی، که همان جدایی دین از دولت است گنجانده شود.
چه خوش گفت آن معلم بی ادعا و پاکدل، دستور انوشیروان دهالا: کثیفترین و
زشترین جنایات تاریخ قتل و آزار مردم به خاطر عقیده و طرز فکر آنهاست،در جهان
هیچ کس دین خود را با بررسی و تحقیق و بر پایه دلایل علمی بر نمی گزیند،به
همین دلیل هیچ کس حق ندارد آنچه به وراثت و عادت و یا از راه عاطفه و تلقین
پذیرفته،مبنای حکومت بر دیگران قرار دهد،کسانی که یک مذهب را پایه تشخیص
صلاحیت یا عدم صلاحیت مردم قرار می دهند،به یک جنایت عمومی بر علیه بشریت
اقدام کرده اند.
پس روی‌هم‌رفته میتوان نتیجه ای منطقی گرفت که
دین باید از دولت و حکومت جدا باشد.
ممکن است در اینجا چنین پرسشی پیش بیاید:
از آنجایی که برخی از دین‌ها قدرت‌طلب و برتری‌جویند، آیا درست است که
باورمندان به چنین دین‌هایی به دولت راه بیابند؟ پاسخ آن است که چون اساس کار
هر جامعه‌ی دموکرات بر آزادی گزینش است پس هر فرد میتواند بدون در نظر گرفتن
یا مطرح شدن باور دینیش هم برگزیند و هم برگزیده شود.چونان که اشو زرتشت به
ما می آموزد اصل بر اختیار بشر است،او می گوید زن و مرد خود خود با تکیه بر
خرد واندیشه نیک باید راه زندگی خویش را برگزینید مگزارید آموزگاران بد
زندگییتان را تباه سازند. در مکتب مزدیسنا انسان بوسیله پروردگار کاملا"
مختار افریده شده و این خود اوست که میبایست با تلاش و کوشش به زندگی دنیوی
خویش سرو سامان ببخشد که اگر جز این بود تمام مردمان جهان به صوفی گری
،شمنیسم و ریاضت نشینی روی می آوردند!
البته روشن است که هر فرد برای برگزیدن یا برگزیده شدن باید دارای آن
بنیانی‌ترین ویژگی‌های پذیرفته شده از سوی جوامع پیشرفته و شهری گری باشد.
این مردمِ هر جامعه هستند که باید از “آگاهی” کافی و البته آزادی کامل برای
گزینش برخوردار باشند تا بدانند که چه کسانی را برای نمایندگی خود و دادن
نیروی دولتی بدستشان پروانه بدهند. پس باید آگاهی را در جامعه بالا برد و این
خود نیاز به فراهم بودن آزادی‌های اساسی مانند بیان و غیره در جامعه دارد.
مهمتر از همه، آگاهی از این نکته است که اگر “دین” یا “جهانبینی” برای
سازندگی، پیشرفت، آبادانی و آرامش جهانی نباشد نباید آن را پذیرفت یا باور
کرد تا میدان قدرت بیابد. اگر هم در دینی زاده شده‌ایم که آگاهیم کاربرد و
نتایجش برای مردم جهان منفی و ویرانگرست خرد حکم میکند که از آن جدا شده و
نگذاریم که رشد کند.
برخلاف آنان که می‌گویند داشتن هر دینی بهتر از بی‌دینی است من بر این باورم
که:
لا اقل برای اینان بی‌دینی بهتر از داشتن دینی ویرانگر است.
همیشه به شادی زیوید در پناه مزدا
امروز دوشنبه سیزدهم بهمن ماه پس از یک هفته رنج بیهوده و دیدار چهره های بیهوده تر و شخصیت های مدرج ، گذرنامه را گرفتم و برای چهارشنبه جا رزرو کردم.........
عازم سفرم و به حکم شرع ،در این سفر باید وصیت کنم. وصیت یک معلم که از هیجده سالگی تا امروز ، جز تعلیم کاری نکرده و جز رنج چیزی نیندوخته است ، چه خواهد بود؟ جز اینکه همه قرض هایم را از اشخاص و از بانکها با نهایت سخاوت و بی دریغی « تماما » واگذار می کنم به همسرم که از حقوقم ( اگر پس از فوت قطع نکردند ) و حقوق اش و فروش کتابهایم و نوشته هایم و آنچه دارم و ندارم ، بپردازد.......
من می دانستم که به جای کار در فلسفه و جامعه شناسی و تاریخ اگر آرایش می خواندم یا بانکداری و یا گاوداری ، امروز وصیتنامه ام به جای یک انشای ادبی ، شده بود صورتی مبسوط از سهام و املاک و منازل و و مغازه ها و شرکت ها و دم و دستگاهها که تکلیفش را باید معلوم می کردم و مثل حال « به جای اقلام » الفاظ ردیف نمی کردم......
فرزندم ! تو می توانی « هر گونه بودن » را که بخواهی باشی ، انتخاب کنی. اما آزادی انتخاب تو در چهارچوب حدود انسان بودن محصور است. با هر انتخاب باید انسان بودن نیز همراه باشد وگر نه دیگر از آزادی و انتخاب سخن گفتن بی معنی است ، که این کلمات ویژه خداست و انسان و دیگر هیچ کس......
تو هر چه می خواهی باش ، اما آدم باش . اگر پیاده هم شده است سفر کن . در ماندن می پوسی . هجرت کلمه بزرگی در تاریخ « شدن » انسان ها و تمدن هاست . اروپا را ببین . اما وقتی ایران را دیده باشی ، وگر نه کور رفته ای ، کر باز گشته ای....
اما تو ، سوسن ساده مهربان احساساتی زیباشناس منظم و دقیق ، و تو ، سارای رند عمیق عصیانگر مستقل ! برای شما هیچ توصیه ای ندارم . در برابر این تند بادی که بر آینده پیش ساخته شما می وزد ، کلمات که تنها امکاناتی است که اکنون در اختیار دارم ، چه کاری می توانند کرد؟..........
و اما تو همسرم ، چه سفارشی می توان به تو داشت ؟ تو که با از دست دادن من هیچ کس را در زندگی کردن از دست نداده ای . نبودن من خلایی در میان داشتن های تو پدید نمی آورد ، و با این حال که چنان تصویری از روح من در ذهن خود رسم کرده ای ، وفای محکم و دوستی استوار و خدشه ناپذیرت به این چنین منی ، نشانه روح پر از صداقت و پاکی و انسانیت توست..........
آرزوی دیگرم این بود که یک سهم آب و زمین از کاهه بخرم به نام مادرم وقف کنم و درآمدش صرف هزینه تحصیل شاگردان ممتاز مدرسه این ده شود که در سبزوار تحصیلات شان را تا سیکل یا دیپلم ادامه دهند.....
و خدا را سپاس می گزارم که عمر را به خواندن و نوشتن و گفتن گذراندم که بهترین « شغل » را در زندگی ، مبارزه برای آزادی مردم و نجات ملتم می دانستم و اگر این دست نداد بهترین شغل یک آدم خوب ، معلمی است و نویسندگی و من از هیجده سالگی کارم این هر دو...........
و آخرین وصیتم به نسل جوانی که وابسته آنم ، و از آن میان به خصوص روشنفکران و از این میان بالاخص شاگردانم که هیچ وقت جوانان روشنفکر همچون امروز نمی توانسته اند به سادگی ، مقامات حساس و موفقیت های سنگین به دست آورند ، اما آنچه که در این معامله از دست می دهند ، بسیار گرانبها تر از آن چیزی است که بدست می آورند. و دیگر این سخن لاادری فرنگی که در ماندن من سخت سهیم بوده است که
« شرافت مرد همچون بکارت یک زن است . اگر یک بار لکه دار شد دیگر هیچ چیز جبرانش را نمی تواند . »
« علی شریعتی »
۱۳۴۸/۱۱/۱۳
ملاصدرا می گوید :
خداوند بی نهایت است و لامکان و بی زمان
اما به قدر فهم تو کوچک می شود
و به قدر نیاز تو فرود می آید
و به قدر آرزوی تو گسترده می شود
و به قدر ایمان تو کارگشا می شود
یتیمان را پدر می شود و مادر
محتاجان برادری را برادر می شود
عقیمان را طفل می شود
ناامیدان را امید می شود
گمگشتگان را راه می شود
در تاریکی ماندگان را نور می شود
رزمندگان را شمشیر می شود
پیران را عصا می شود
محتاجان به عشق را عشق می شود
خداوند همه چیز می شود همه کس را...
به شرط اعتقاد
به شرط طهارت روح
به شرط پرهیز از معامله با ابلیس
بشویید قلب هایتان را از هر احساس ناروا
و مغزهایتان را از هر اندیشه خلاف
و زبان هایتان را از هر گفتار ناپاک
و دست هایتان را از هر آلودگی در بازار
و بپرهیزید از ناجوانمردی ها، ناراستی ها، نامردمی ها ...
چنین کنید تا ببینید چگونه
بر سفره شما با کاسه ای خوراک و تکه ای نان می نشیند
در دکان شما کفه های ترازویتان را میزان می کند
و در کوچه های خلوت شب با شما آواز می خواند
مگر از زندگی چه می خواهید که در خدایی خدا یافت نمی شود؟؟؟